คำศัพท์ : เอตทัคคะ
“นั่นเป็นยอด”, “นี่เป็นเลิศ”, บุคคลหรือสิ่งที่ยอดเยี่ยม ดีเด่น หรือเป็นเลิศ ในทางใดทางหนึ่ง เช่น ในพุทธพจน์ (องฺ.เอก.20/146/31) ว่า “เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ รตฺตญฺญูนํ ยทิทํ อญฺญาโกณฺฑญฺโญ” (ภิกษุทั้งหลายบรรดาภิกษุสาวกของเราผู้รัตตัญญูอัญญาโกณฑัญญะนี่ เป็นผู้ยอดเยี่ยม), (องฺ.เอก.20/78/17) ว่า “เอตทคฺคํ ภิกฺขเว วุฑฺฒีนํ ยทิทํ ปญฺญาวุฑฺฒิ” (ภิกษุทั้งหลาย บรรดาความเจริญทั้งหลาย ความเจริญเพิ่มพูนปัญญานี่ เป็นเยี่ยม) (องฺ.นวก.23/209/377) ว่า “เอตทคฺคํ ภิกฺขเว ทานานํ ยทิทํ ธมฺมทานํ” (ภิกษุทั้งหลาย ในบรรดาทานทั้งหลาย ธรรมทานนี้เป็นเลิศ); ตามปกติ มักหมายถึงพระสาวกที่ได้รับยกย่องจากพระพุทธเจ้าว่าเป็นผู้ยอดเยี่ยมในทางใดทางหนึ่ง เช่น เป็นเอตทัคคะในทางธรรมกถึก หมายความว่าเป็นผู้ยอดเยี่ยมในทางแสดงธรรม เป็นต้น
พระสาวกที่พระพุทธเจ้าตรัสว่าเป็นเอตทัคคะ ในบริษัท ๔ ปรากฏในพระไตรปิฎก (องฺ.เอก.20/146/31-152) ดังนี้
๑. ภิกษุบริษัท
พระอัญญาโกณฑัญญะ เป็นเอตทัคคะในบรรดาภิกษุสาวกผู้รัตตัญญู, พระสารีบุตร …ใน~ผู้มีปัญญามาก, พระมหาโมคคัลลานะ …ใน~ผู้มีฤทธิ์, พระมหากัสสป …ใน~ผู้ถือธุดงค์, พระอนุรุทธะ …ใน~ผู้มีทิพยจักษุ, พระภัททิยะกาฬิโคธาบุตร …ใน~ผู้มีตระกูลสูง, พระลกุณฏกภัททิยะ ใน~ผู้มีเสียงไพเราะ, พระปิณโฑลภารัทวาชะ …ใน~ผู้บันลือสีหนาท, พระปุณณมันตานีบุตร …ใน~ผู้เป็นธรรมกถึก, พระมหากัจจานะ …ใน~ผู้จำแนกความย่อให้พิสดาร, พระจุลลปันถกะ …ใน~ผู้นฤมิตมโนมยกาย (กายอันสำเร็จด้วยใจ), พระจุลลปันถกะ …ใน~ผู้ฉลาดทางเจโตวิวัฏฏ์ (การคลี่ขยายทางจิต คือในด้านสมาบัติ หรือเรื่องสมาธิ), พระมหาปันถกะ …ใน~ผู้ฉลาดทางปัญญาวิวัฏฏ์ (การคลี่ขยายทางปัญญา คือในด้านวิปัสสนา; บาลีเป็นสัญญาวิวัฏฏ์ ก็มี คือ ชำนาญในเรื่องอรูปฌาน), พระสุภูติ …ใน~ผู้มีปกติอยู่ไม่ข้องเกี่ยวกับกิเลส (อรณวิหารี), พระสุภูติ …ใน~ผู้เป็นทักขิไณย, พระเรวตขทิรวนิยะ…ใน~ผู้ถืออยู่ป่า (อารัญญกะ), พระกังขาเรวตะ …ใน~ผู้บำเพ็ญฌาน, พระโสณโกฬิวิสะ …ใน~ผู้ปรารภความเพียร, พระโสณกุฏิกัณณะ …ใน~ผู้กล่าวกัลยาณพจน์, พระสีวลี …ใน~ผู้มีลาภ, พระวักกลิ …ใน~ผู้มีศรัทธาสนิทแน่ว (ศรัทธาธิมุต), พระราหุล …ใน~ผู้ใคร่ต่อการศึกษา, พระรัฐปาละ …ใน~ผู้ออกบวชด้วยศรัทธา, พระกุณฑธานะ …ใน~ผู้จับสลากเป็นปฐม, พระวังคีสะ …ใน~ผู้มีปฏิภาณ, พระอุปเสนวังคันตบุตร … ใน~ผู้ที่น่าเลื่อมใสรอบด้าน, พระทัพพมัลลบุตร …ใน~ผู้จัดแจกเสนาสนะ, พระปิลินทวัจฉะ …ใน~ผู้เป็นที่รักใคร่ชอบใจของเหล่าเทพยดา, พระพาหิยทารุจีริยะ …ใน~ผู้ตรัสรู้เร็วพลัน, พระกุมารกัสสปะ …ใน~ผู้แสดงธรรมวิจิตร, พระมหาโกฏฐิตะ …ใน~ผู้บรรลุปฏิสัมภิทา, พระอานนท์ …ใน~ผู้เป็นพหูสูต, พระอานนท์ …ใน~ผู้มีสติ, พระอานนท์ … ใน~ผู้มีคติ, พระอานนท์ …ใน~ผู้มีความเพียร, พระอานนท์ …ใน~ผู้เป็นอุปัฏฐาก, พระอุรุเวลกัสสปะ …ใน~ผู้มีบริษัทใหญ่, พระกาฬุทายี …ใน~ผู้ทำสกุลให้เลื่อมใส, พระพักกุละ …ใน~ผู้มีอาพาธน้อย, พระโสภิตะ …ใน~ผู้ระลึกบุพเพนิวาส, พระอุบาลี …ใน~ผู้ทรงวินัย, พระนันทกะ …ใน~ผู้โอวาทภิกษุณี, พระนันทะ …ใน~ผู้สำรวมระวังอินทรีย์, พระมหากัปปินะ …ใน~ผู้โอวาทภิกษุ, พระสาคตะ …ใน~ผู้ชำนาญเตโชธาตุสมาบัติ, พระราธะ … ใน ~ผู้สื่อปฏิภาณ, พระโมฆราช …ใน~ผู้ทรงจีวรเศร้าหมอง
๒. ภิกษุณีบริษัท
พระมหาปชาบดีโคตมี เป็นเอตทัคคะในบรรดาภิกษุณีสาวิกาผู้รัตตัญญู, พระเขมา …ใน~ผู้มีปัญญามาก, พระอุบลวรรณา …ใน~ผู้มีฤทธิ์, พระปฏาจารา …ใน~ผู้ทรงวินัย, พระธัมมทินนา … ใน~ผู้เป็นธรรมกถึก, พระนันทา …ใน~ผู้บำเพ็ญฌาน, พระโสณา …ใน~ผู้ปรารภความเพียร, พระสกุลา …ใน~ผู้มีทิพยจักษุ, พระภัททากุณฑลเกสา … ใน~ผู้ตรัสรู้เร็วพลัน, พระภัททากปิลานี (ภัททกาปิลานี ก็ว่า) …ใน~ผู้ระลึกบุพเพนิวาส, พระภัททากัจจานา …ใน~ผู้บรรลุมหาอภิญญา, พระกีสาโคตมี …ใน~ผู้ทรงจีวรเศร้าหมอง, พระสิคาลมารดา …ใน~ผู้มีศรัทธาสนิทแน่ว (ศรัทธาธิมุต)
๓. อุบาสกบริษัท
ตปุสสะและภัลลิกะ สองวาณิช เป็นเอตทัคคะ ในบรรดาอุบาสกสาวกผู้ถึงสรณะเป็นปฐม, สุทัตตะอนาถปิณฑิกคหบดี …ใน~ผู้เป็นทายก, จิตตคหบดี ชาวเมืองมัจฉิกาสณฑ์ …ใน~ผู้เป็นธรรมกถึก, หัตถกะอาฬวกะ …ใน~ผู้สงเคราะห์บริษัทด้วยสังคหวัตถุ ๔, มหานามะเจ้าศากยะ …ใน~ผู้ถวายของประณีต, อุคคะคหบดี ชาวเมืองเวสาลี …ใน~ผู้ถวายของที่[ตัวผู้ถวายเอง]ชอบใจ, อุคคตะคหบดี …ใน~ผู้เป็นสังฆอุปัฏฐาก, สูระอัมพัฏฐะ …ใน~ผู้มีปสาทะไม่หวั่นไหว, ชีวกโกมารภัจจ์ …ใน~ผู้เลื่อมใส[เลือกตัว]บุคคล, นกุลบิดาคหบดี …ใน~ผู้สนิทคุ้นเคย
๔. อุบาสิกาบริษัท
สุชาดาเสนานีธิดา เป็นเอตทัคคะ ในบรรดาอุบาสิกาสาวิกาผู้ถึงสรณะเป็นปฐม, วิสาขามิคารมารดา …ใน~ผู้เป็นทายิกา, ขุชชุตรา …ใน~ผู้เป็นพหูสูต, สามาวดี …ใน~ผู้มีปกติอยู่ด้วยเมตตา, อุตตรานันทมารดา …ใน~ผู้บำเพ็ญฌาน, สุปปวาสาโกลิยธิดา …ใน~ผู้ถวายของประณีต, สุปปิยาอุบาสิกา …ใน~ผู้เป็นคิลานุปัฏฐาก,
กาติยานี …ใน~ผู้มีปสาทะไม่หวั่นไหว, นกุลมารดาคหปตานี …ใน~ผู้สนิทคุ้นเคย, กาฬีอุบาสิกา ชาวกุรรฆรนคร …ใน~ผู้มีปสาทะด้วยสดับคำกล่าวขาน
เทียบ อสีติมหาสาวก