อาณาจักรสุโขทัย หรือ รัฐสุโขทัย (อังกฤษ: Kingdom of Sukhothai) เป็นอาณาจักร หรือรัฐในอดีตรัฐหนึ่ง
ตั้งอยู่บนที่ราบลุ่มแม่น้ำยม เป็นชุมชนโบราณมาตั้งแต่ยุคเหล็กตอนปลาย จนกระทั่งสถาปนาขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 18 ในฐานะสถานีการค้าของรัฐละโว้ หลังจากนั้นราวปี 1800
พ่อขุนบางกลางหาวและพ่อขุนผาเมือง ได้ร่วมกันกระทำการยึดอำนาจจากขอมสบาดโขลญลำพง
ซึ่งทำการเป็นผลสำเร็จและได้สถาปนาเอกราชให้สุโขทัยเป็นรัฐอิสระ และมีความเจริญรุ่งเรืองตามลำดับและเพิ่มถึงขีดสุดในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช ก่อนจะค่อยๆตกต่ำ และประสบปัญหาทั้งจากปัญหาภายนอกและภายใน
จนต่อมาถูกรวมเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาไปในที่สุด
การปกครองสมัยสุโขทัย
อาณาจักรสุโขทัยเมื่อแรกตั้งเป็นอาณาจักรเล็กๆสมัยที่ รุ่งเรืองที่สุดคือสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราชมีอาณาเขต
- ทิศเหนือจรดเมืองลำพูน
- ทิศตะวันออกเฉียงเหนือจรดเทือกเขาดงพญา เย็นและภูเขาพนมดงรัก
- ทิศตะวันตกจรดเมืองหงศาวดีทางใต้จรดแหลม มลายู มีกษัตริย์ปกครองเป็นเอกราชติดต่อกันมา 6 พระองค์
อาณาจักรสุโขทัยเสื่อมลงและตกเป็นเมืองขึ้นของกรุงศรีอยุธยาเมื่อสมัยพญาไสลือไทโดยทำสงครามปราชัยแก่พระบรมราชาที่ 1แห่งกรุงศรีอยุธยาในปีพ.ศ.1921 และราชวงศ์พระร่วง ยังคงปกครองในฐานะประเทศราชติตต่อกันมาอีก 2พระองค์จนสิ้นราชวงศ์ พ.ศ.1981
ลักษณะการปกครองสมัยสุโขทัย
แบ่งออกเป็น 2ช่วง คือ การปกครองสมัยสุโขทัยตอนต้นและการปกครองสมัยสุโขทัยตอนปลาย ดังต่อไปนี้
1.การปกครองสมัยสุโขทัยตอนต้นเมื่อขอมปกครอง สุโขทัยใช้ระบบการปกครองแบบนายปกครองบ่าวเมื่อสถาปนากรุงสุโขทัยขึ้นใหม่พ่อขุนศรีอินทราทิตย์จึงจัดการปกครองใหม่เป็นแบบบิดาปกครองบุตรหรือพ่อปกครองลูก หรือ ปิตุลาธิปไตย ซึ่งมีลักษณะสำคัญ4 ประการ คือ
- รูปแบบราชาธิปไตย หมายถึงพระมหากษัตริย์ทรงเป็นผู้ปกครองสูงสุด ทรงใช้อำราจสูงสุดที่เรียกว่า อำนาจอธิปไตย
- รูปแบบบิดาปกครอง บุตร หมายถึงพระมหากษัตริย์ทรงมีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับประชาชนมากจึงเปรียบ เสมือนเป็นหัวหน้าครอบครัว
หรือพ่อจึงมักมีคำนำหน้าพระนามว่าพ่อขุน
- ลักษณะลดหลั่น กันลงมาเป็นขั้นๆเริ่มจากหลายครอบครัวรวมกันเป็นบ้านมีพ่อบ้านเป็นผู้ปกครอง หลายบ้านรวมกันเป็นเมืองมีพ่อเมือง
เป็นผู้ปกครองหลายเมืองรวมกันเป็นประเทศมีพ่อขุน เป็นผู้ปกครอง
- การยึดหลักธรรมใน พุทธศาสนาในการบริหารบ้านเมือง
2.การปกครองสมัยสุโขทัยตอนปลายการปกครองแบบ บิดาปกครองบุตรเริ่มเสื่อมลงเนื่องจากสถาบันพระมหากษะตริย์ ไม่มั้นคงเกิด ความรำส่ำระสายเมืองต่างๆแยกตัวเป็นอิสระพระมหาธรรมราชาที่ 1จึงทรงดำเนินพระราชกุศโลบายทรงทำนุบำรุงส่งเสริมพระพุทธศาสนาและทรงปฏิบัติธรรมเป็นตัวอย่างแก่ราษฏรเพือ่ให้ราษฎร เลื่อมใสศรัทธาในหลักธรรมของพระพุทธศาสนาสร้างความสามัคคีในบ้านเมืองลักษณะการปกครองสุโขทัยตอนปลายจึงเป็นแบบธรรมราชาดัง นั้นจึงนับได้ว่าพระองค์ธรรมราชาพระองค์แรกและพระมหากษัตริย์องค์ต่อมาทรงพระนามว่า"พระมหาธรรมราชาทุกพระองค์"
การปกครองสมัยสุโขทัย
การเมืองการปกครอง สมัยสุโขทัย แบ่งเป็น 3ลักษณะ คือ
1.การปกครองแบบพ่อปกครองลูกเป็นลักษณะเด่นอ
ขงการปกครองตนเองในสมัยสุโขทัยการปกครอง
ลักษณะนี้พระมหากษัตริย์เปรียบ เหมือนพ่อของ
ประชาชนและปลูกฝังความรู้สึกผูกพันระหว่า'
ญาติมิตรการ ปกครองเช่นนี้เด่นชัดมากในสมัย
พ่อขุนรามคำแหงมหาราช
2. การปกครองแบบธรรมราชาหรือธรรมาธิปไตย
ลักษณะการปกครองทรงยึดหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา
และต้องเผยแพร่ธรรมะสู่ ประชาชนด้วยการปกครอง
แบบธรรมราชานั้นเจริญรุ่งเรืองมากในสมัยพระมหา ธรรมราชาที่ 1พระองค์ทรงออกบวชและศึกษาหลักธรรมอย่างแตก ฉาน นอกจากนี้ยังทรงพระราชนิพนธ์
หนังสือเตภูมิกถา(ไตรภูมิพระร่วง)ไว้ให้ประชาชนศึกษา อีกด้วย
3. ทรงปกครองโดยยึดหลักสิทธิเสรีภาพเป็นการ ปกครองที่พระมหากษัตริย์ไม่ได้ทรงใช้อำนาจอย่างเด็ดขาด แต่ให้มีสิทธิเสรีภาพในการประกอบอาชีพด้านต่าง ๆตามความถนัดเป็นต้น
การปกครองของอาณาจักร สุโขทัย
แบ่งการปกครองออกเป็น
1. เมืองหลวงหรือราชธานีเป็นที่ประทับของพระ มหากษัตริย์พระราชวังและวัดจำนวนมากตั้งอยู่ในและนอกกำแพงเมืองราชธานีเป็น ศูนย์กลางทางการปกครองการศาสนาวัฒนธรรมศิลปะและขนบประเพณีพระมหากษัตริย์ทาง เป็นผู้ปกครองเอง
2. เมืองลูกหลวงเป็นเมืองหน้าด่านตั้งอยู่รอบ ราชธานีห่างจากเมืองหลวงมีระยะทางเดินเท้าประมาณ 2วัน ได้แก่ เมืองศรีสัชนาลัย เมืองสองแคว เมืองสระหลวงเมืองชากังราว เมืองลูกหลวงเป็น เมืองที่เจ้านายเชื้อพระวงส์ได้รับแการแต่งตั้งจากพระมหากษัตริย์
การปกครองราชธานีและหัวเมืองต่างๆ แบ่งออกเป็น
1.
เมืองหลวงหรือราชธานีอาณาจักรสุโขทัยมีกรุงสุโขทัยเป็นราชธานีเมืองหลวงหรือราชธานีเป็นที่ประทับของพระมหากษัตริย์พระมหากษัตริย์เป็นผู้ปกครองดูแลเอง
2. หัวเมืองชั้นใน
หรือเมืองลูกหลวงตั้งอยู่รายรอบราชธานีทั้ง 4 ทิศหัวเมืองชั้นในพ่อขุนจะแต่งตั้งพระญาติวงศ์ใกล้ชิดไปปกครอง
3.หัวเมืองชั้นนอกหรือเมืองพระยามหานคร
ผู้ปกครองเมือง ได้แก่เจ้านายหรือข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ที่พ่อขุนโปรดเกล้าฯให้ไปปกครองเมืองนั้น ๆ
4.เมืองประเทศราชเมืองที่อยู่นอกอาณาจักรชาวเมืองเป็นคนต่างชาติ
พ่อขุนจะกำหนดให้เจ้านายของเมืองนั้นๆ ปกครองกันเองแต่ต้องถวายเครื่องราชบรรณาการต่อพระเจ้ากรุงสุโขทัยตามกำหนด
ความเสื่อมของอาณาจักรสุโขทัย
1. การ เปลี่ยนแปลงการปกครองสุโขทัยสมัยแรกๆปกครองแบบพ่อปกครองลูกและได้เปลี่ยน เป็นสมมติเทพในสมัยพญาเลอไทซึ่งทำให้ความสัมพันธ์ของ
พระมหากษัตริย ์กับประชาชนห่าง เหินกันมากขึ้น ความสัมพันธ์แบบเครือญาติหมดไปพระมหา กษัตริย์ต้องปกครองประเทศโดยลำพังทำให้เกิดความขัดแย้งได้ง่าย
ถ้าพระมหากษัตริย ์อ่อนแอ
2. การ กระจายอำนาจในการปกครองการปกครองแบบนี้ทำให้หัวเมืองต่างๆตั้งตัวเป็นอิสระ ได้ง่าย เพราะมีอิทธิพลในการปกครองตนเอง
3. การ แตกแยกในราชวงศ์สาเหตุนี้ทำให้บ้านเมืองทรุดโทรมและสูญเสียกำลังมากเพราะการ ฆ่าฟันกัน
4. การ สิ้นสุดของอาณาจักรสุโขทัยซึ่งเกิดจากการสถาปนากรุงศรีอยุธยาที่มีความพร้อม และมีความเข้มแข็งมากกว่า
การสถาปนาอาณาจักรสุโขทัย
อาณาจักรสุโขทัยสถาปนาขึ้นประมาณตอนปลายพุทธ ศตวรรษที่ 18 ในบริเวณภาคเหนือตอนล่าง ซึ่งมีปัจจัยที่เอื้อต่อการสถาปนาดังนี้
1. การเสื่อมอำนาจของอาณาจักรขอม อาณาจักรขอมเคยเจริญรุ่งเรืองอยู่ประมาณ พุทธศตวรรษที่ 16 จนถึงกลางพุทธศตวรรษที่ 18 ในบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง มีเมืองนครธม(พระนครหลวง) เป็นเมืองหลวง ในประเทศกัมพูชาในปัจจุบัน และแผ่อิทธิพลเข้ามายังบริเวณภาคตะวันออก เฉียงเหนือของไทย รวมทั้งบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ตอนล่างด้วย ในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ( พ. ศ. 1724 – 1761) อาณาจักรขอมเจริญรุ่งเรืองมาก
หลังจากนั้นพระมหากษัตริย์องค์ต่อมา อ่อนแอ ไม่สามารถรักษาอำนาจไว้ได้ อาณาจักรขอมจึงเสื่อมอำนาจลงเรื่อย ๆ จึงเปิดโอกาสให้ชนชาติอื่นที่อาศัย
ในบริเวณนั้นตั้งตัวเป็นอิสระ อย่างเช่นชนชาติไทยได้สถาปนาอาณาจักร สุโขทัยขึ้นมา
2. ความสามารถของผู้นำชาวไทย ในตอนหลายพุทธศตวรรษที่ 18 ขอมที่มีศูนย์กลางการปกครองที่สุโขทัย เมืองของคนไทยอยู่ภายใต้การปกครองของขอม ได้แก่เมืองศรีสัชนาลัย เมืองบางยาง เมืองราก ได้รวมตัวกันอย่างมั่นคงและมีความสัมพันธ์ทางเครือญาติที่แน่น แฟ้น เมื่อขอมเสื่อมอำนาจจึงร่วมมือกันขับ
ไล่ขอมสบาดโขลญลำพงออกจากสุโขทัยได้เป็นอาณาจักรของคน ไทยได้สำเร็จ
พระมหากษัตริย์ที่ปกครอง อาณาจักรสุโขทัย
พระมหากษัตริย์แห่งอาณาจักรสุโขทัย เป็นกษัตริย์ราชวงศ์พระร่วงมีจำนวน 9 พระองค์ ดังนี้
ลำดับ | พระนาม | ปีที่สิ้นสุดรัชสมัย |
1 | พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ | ไม่ปรากฎ |
2 | พ่อขุนบานเมือง | พ.ศ. 1822 |
3 | พ่อขุนรามคำแหงมหาราช | พ.ศ. 1841 |
4 | พระยาเลอไท | ไม่ปรากฎ |
5 | พระยางั่วนำถม | พ.ศ.1890 |
6 | พระมหาธรรมราชาที่ 1(ลิไท) | ระหว่าง พ.ศ. 1911-1916 |
7 | พระมหาธรรมราชาที่ 2 | พ.1942ศ. |
8 | พระมหาธรรมราชาที่ 3(ไสลือไท) | พ.ศ.1962 |
9 | พระมหาธรรมราชาที่ 4(บรมปาล) | พ.ศ.1981 |