การจัดเก็บภาษีอากรในสมัยกรุงธนบุรี (พ.ศ. 2311 - พ.ศ. 2324) และสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น (รัชกาลที่ 1-รัชกาลที่ 3 ระหว่างพ.ศ. 2325-พ.ศ. 2394)
การจัดเก็บส่วยสาอากรทั้ง 4 ประเภท ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้ถูกกำหนดเป็นรูปแบบการจัดเก็บต่อเนื่องมาจนถึงสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรี และตอนต้นรัชกาลที่ 1 - รัชกาลที่ 2 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ จนถึงในสมัยรัชกาลที่ 3 พระบามสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวได้เกิดกบฏเจ้าอนุวงศ์เวียงจันทร์ รัฐบาลมีความจำเป็นที่ต้องการใช้เงินในราชการมากกว่าแต่ก่อนพระองค์จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้มีการปรับปรุงการจัดเก็บภาษีเป็นผลให้เกิดการจัดเก็บภาษีขึ้นใหม่ 38 ประเภท ทั้งนี้โดยเป็นภาษีที่เก็บจากการพนัน และจากผลผลิตประเภทต่างๆ จำแนกได้ดังนี้
- บ่อนเบี้ย หวย ก.ข. ภาษีเบ็ดเสร็จ (เก็บของลงสำเภา)
- ภาษีของต้องห้ามหกอย่าง (ได้แก่ อากรรังนก, ไม้กฤษณา, นอแรด, งาช้าง, ไม้จันทร์, ไม้หอม)
- ภาษีพริกไทย (เก็บจากผู้ซื้อลงสำเภา)
- ภาษีพริกไทย (เก็บจากชาวไร่ที่ปลูกพริกไทย)
- ภาษีฝาง
- ภาษีไม้แดง (เก็บจากผู้ซื้อลงสำเภา)
- ภาษีไม้แดง (เก็บจากผู้ขาย)
- ภาษีเกลือ
- ภาษีน้ำมันมะพร้าว
- ภาษีน้ำมันต่างๆ
- ภาษีกะทะ
- ภาษีต้นยาง
- ภาษีไต้ชัน
- ภาษีฟืน
- ภาษีจาก
- ภาษีกระแซง
- ภาษีไม้ไผ่ป่า
- ภาษีไม้รวก
- ภาษีไม้สีสุก
- ภาษีไม้ค้างพลู
- ภาษีไม้ต่อเรือ
- ภาษีไม้ซุง
- ภาษีฝ้าย
- ภาษียาสูบ
- ภาษีปอ
- ภาษีคราม
- ภาษีเนื้อแห้ง
- ปลาแห้ง
- ภาษีเยื่อเคย
- ภาษีน้ำตาลทราย
- ภาษีน้ำตาลหม้อ
- ภาษีน้ำตาลอ้อย
- ภาษีสำรวจ
- ภาษีเตาตาล
- ภาษีจันอับ ไพ่ เทียนไขเนื้อ และขนมต่างๆ
- ภาษีปูน
- ภาษีเกวียน โคต่าง
- เรือจ้างทางโยง
และในสมัยรัชกาลที่ 3 นี้ พระองค์ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกอากรซึ่งเคยมีมาแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา 2 ชนิดคือ อากรรักษาเกาะ และอากรค่าน้ำ นอกจากการกำหนดให้มีการปรับปรุงการจัดเก็บภาษี โดยการเพิ่มประเภทภาษีอากรที่จัดเก็บ 38 ประเภทข้างต้น พระองค์ยังได้กำหนดให้มีการปรับปรุงรูปแบบการจัดเก็บโดยการนำระบบเจ้าภาษีนายอากรมาใช้กล่าวคือ ให้มีการจัดเก็บภาษีเป็นการผูกขาดโดยเอกชน ทั้งนี้เอกชนผู้ใดประสงค์จะรับเหมาผูกขาดการจัดเก็บภาษีประเภทใด ก็จะเข้ามาร่วมประมูล ผู้ให้ราคาสูงสุดจะเป็นผู้ผูกขาดจัดเก็บ ซึ่งจะเรียกว่า เจ้าภาษีนายอากรรัฐบาลจะมอบอำนาจสิทธิขาดในการจัดเก็บภาษีอากรชนิดนั้นให้ไปดำเนินการ เมื่อถึงเวลากำหนด ผู้ประมูลจะต้องนำเงินภาษีอากรที่จัดเก็บมาส่งให้ครบจำนวนตามที่ประมูลไว้
ดังนั้น คำว่า ภาษี จึงเข้าใจว่าคงเกิดขึ้น ในรัชกาลที่ 3 นี้เอง โดยคาดคะเนกันว่า น่าจะมาจาก คำในภาษาแต้จิ๋วว่า บู้ซี อันหมายถึง สำนักเจ้าพนักงาน ทำการเก็บผลประโยชน์แผ่นดินซึ่งตั้งขึ้นจากระบบเจ้าภาษีนายอากรนี่เอง คำว่าภาษีนี้ จะใช้กับอากรที่เกิดขึ้นใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 3 เพื่อให้ฟังดู แตกต่างจากอากรเก่าที่เคยจัดเก็บมาแต่โบราณ ดังที่ปรากฎในหนังสือพระราชดำรัสในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงอธิบายว่า "...เกิดอากร
ขึ้นใหม่ๆ ได้เงินใช้ในราชการแผ่นดิน ดีกว่ากำไรค้าสำเภา อากรเหล่านั้นให้เรียกว่า ภาษี เพราะเป็นของที่เกิดขึ้นใหม่เหมือนหนึ่งเป็นกำไร ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชประสงค์จะให้เห็นว่าเงินเก่าเท่าใด เกิดขึ้นในรัชกาลของท่านเท่าใด... การบังคับบัญชาอากรเก่าใหม่เหล่านี้ จึงได้แยกออกเป็นสองแผนก อากรเก่าอยู่ในพระคลังมหาสมบัติ อากรใหม่ซึ่งเรียกว่า ภาษี อยู่ในกรมพระคลังสินค้า คงเรียกชื่อว่าอากรอยู่ แต่หวยจีนก.ข. ซึ่งเป็นของเกิดใหม่แต่คล้ายกับอากรบ่อนเบี้ยของเดิม จึงคงเรียกว่าอากร แต่ก็คงยกมาไว้ในพวกภาษีเหมือนกัน"
ที่มา ::หนังสือที่ระลึกในการเปิดอาคารกรมสรรพากร 2 กันยายน 2540
����ѵ���ʵ�� ������ʵ�� �ؤ���Ӥѭ �������з�ջ >>
�ѵ���Թ�����
(�Ѫ��ŷ�� 1-�Ѫ��ŷ�� 3)
���ɰ�Ԩ�����ѵ���Թ�����
��ä�ҡѺ��ҧ����� ������ѵ���Թ����� ���ա�ä�Ң�¡Ѻ��ҧ����ȴѧ���
- ��ä�ҡѺ����������� ������ѵ���Թ����鹡�ä�Ң����ǹ�˭�ӡѺ�չ �͡�ҡ�����ժ�� �ԧ��������Թ��� 㹾�кҷ���稾�оط��ʹ��Ҩ����š����Ҫ�繡�ä������� �շ���������ǧ���������͡��
����繡�ä�ҷ���Ӥѭ��з���������Ѻ������ҡ �������ǧ����ҡ�����������Ѫ��ŷ�� 1 ������ 2 �� ��� �������٧������ͷç����Ҫ��ʹ� ��������ҹ���ѡɳ�Ẻ�չ �������ͧ����������ҧ�� ���١�����繤��չ������ �������繤�������㹤������Ţͧ���������;�Ф�ѧ�Թ���
������Ѫ��ž�кҷ���稾�оط��������ҹ����� ��������ҷ������Шչ�Դ��͡Ѻ��Ң�¡ѹ�֧ 140 �� �������ǧ����Ӥѭ�� �������Ҿ�й�� ����������Ң�����ط� �Թ����͡����Ӥѭ���� �պء �Ҫ�ҧ ��� ��ӵ�� ��ԡ�� �ѧ�� ��д١�ѵ�� ˹ѧ�ѵ�� ����ҹ ��Ф��� ��ǹ�Թ�����ҷ���Ӥѭ ���� ����ͧ���ª���ѧ��š �� ��� �Թ � �Թ� ��д�� ����ͧ���
�͡�ҡ�����ͧ��ç�����繤����Ӥѭ��зçʹѺʹع���Ԩ��ô�ҹ�����ԭ����˹���͡��ô����� �觵������������ɮҺ�Թ��� ����վ�л�ժ�����ö����ͧ��ä�ҡѺ��ҧ������繼��ѧ�Ѻ�ѭ�ҡ����� �ա�õ�����͡ӻ�� 10 �� ���á���� �������
���ա��������ͧ��óҡ���š����¹�Ѻ�չ��ʹ�� ����з���Ѫ��ž�кҷ���稾�Ш�Ũ���������������Ƿç������ �Ըա�ù��չ����������������������е�����������ӹҨ�ͧ�չ �֧���¡��ԡ����
- ��ä�ҡѺ����ȵ��ѹ�� ��ʹ���ҷ���µԴ��͡Ѻ�ҵԵ��ѹ����� �����դ�������֡�������ҧ㨵�ʹ�� ����¨����������ѹ�����շҧ��÷ٵ��С�ä�� ���¡������˹�ҷ��������Ǵ ��д������ҧ���Դ ������Ѫ��ŷ�� 2 �ѧ������觹�¨��� ��������� �繷ٵ������è�����ͧ��ä�ҡѺ�� �����������¡��ԡ��ü١�Ҵ�ͧ��Ф�ѧ�Թ��� ����¨Ѵ�к����������բ������Т��͡����� ����������
�����ҡ� �������ǹ˹�觢ͧ����ȷ�����������Ѻ��Ѻ��ا����� �͡�ҡ��ä�Ң������ �ѧ��ҡ������¡�������ҡèҡ��ЪҪ� ���͡�� 2 ������
�����ҡ÷�������㹻���� �� 4 ��Դ ���
- �ѧ�ͺ ��� ������¡���Թ��Ңͧ��ɮ� �ªѡ��ǹ�Թ��ҷ���ҹ��ҹ��駷ҧ����зҧ��� ��ѵ�� 10 ��Ժ 1 ���� 1 ��ǹ��� 10 ��ǹ
- �ҡ� ��� �Թ������觢ͧ����Ѱ���¡�纨ҡ�Ż���ª��ͧ��ɮ÷����ҡ��û�Сͺ�Ҫվ�͡�ҡ�Ҫվ��Ң�� �� ��÷ӹ� ���¡��� �ҡä�ҹ� ��÷��ǹ ���¡��� �ҡ��ǹ�˭� ���� ��ҡ� ���� ���ѵ�� ��èѺ�ѵ���� ���¡��� �ҡä�ҹ�� �������������ѧ�� ���¡��� �ҡä���ѡ����� �͡�ҡ����ѧ�ա�����ҡú����� �ҡ����� �ҡõ�Ҵ �ҡ��红ͧ��� �ҡâ� ���
- ���� ��� �Թ������觢ͧ��������ǧ���������ҧ�Ҫ��÷�᷹�������� �����Ҩҡ��Ե�ŵ�������ҵԷ���������㹷�ͧ��� �� �պء ��ԡ�� ��Ť�ҧ��� �����ǧ���������ҧ�Ҫ��÷�᷹�������� ���¡��� �������
- Ī� ��� ��Ҹ����������ҧ�Ҫ������¡������ºؤ�� ���ͧ�ҡ���Ѻ��ú�ԡ�èҡ�Ҫ��� �� �͡⩹����Թ���
�����ҡ÷����ҡ��¹͡�����
- �����ԡ��ͧ�������ջҡ���� ��� ���շ���纨ҡ�����Թ��ҵ�ҧ����� �¤Դ�ҡ��Ҵ�������ҧ�ͧ�ҡ���������ҹ��˹з���÷ء�Թ�������� �����Ѫ��ŷ�� 1 �Դ����� 12 �ҷ ��������������� 20 �ҷ �����Ѫ��ŷ�� 2 �Դ������ 80 �ҷ �����Ѫ��ŷ�� 3 ����������Թ��ҷ��������÷ء�Թ�������Ң�¤Դ����� 1,500 �ҷ ��Һ�÷ء�Թ��ҤԴ����� 1,700 �ҷ
- �����Թ����͡ �Ѱ���¡�纵���������ͧ�Թ��� �� ��������Һ�� 1 ��֧ ��ӵ���Һ�� 2 ��֧ �Ͷ֧�����Ѫ��ŷ�� 3 �Ѱ���¡�����բ��͡��ҧ� �����ҡ��� ������Ѱ������������ҡ��� �� �����վ�ԡ�� �������� �������ᴧ ���չ���ѹ�о���� ���ս��� ���ջ� ���չ�ӵ�ŷ��� ���
˹��§ҹ �Թ��Ҽ١�Ҵ �Թ��ҵ�ͧ����
�����Ф�ѧ�Թ��� ��������¡��� ������ ��˹�ҷ��Դ��͡Ѻ��ҧ����� �����������������͡ ��Ǩ��������Թ��ҵ�ҧ����� ������͡�����Թ��ҵ������Ҫ��õ�ͧ��� �������㹤������Ţͧ�ʹҺ�ա�����������ҸԺ�� �¨������˹�ҷ��ŧ仵�Ǩ�����Թ��ҡ� ���¡��� �������º��ǵ����
�Թ��Ҽ١�Ҵ ��� �Թ��ҷ��ҧ�Ҫ��õ�ͧ�����ФԴ������ѹ�����ҡ��ͤ�Ҩзӡ�õԴ��ͫ��͢�¡ѹ�µç ���� ���ظ ����ع� �ѧ����Ѱ�֧�١�Ҵ��ë��͢�������ͧ
�Թ��ҵ�ͧ���� ��� �Թ��ҷ�����ҡ������Ҥ�ᾧ ��ɮõ�ͧ���Ң�����ҧ�Ҫ��� ���ͷҧ�Ҫ��è����仢������ͤ�ҵ�ҧ����� �����繡�����������������Ѱ �Թ��ҵ�ͧ���� ���� �Ҫ�ҧ �ѧ�� �ҧ ��ɳ� ���
�Թ���
�����ѵ���Թ������ѧ�����Թ����ǧ������ظ�� ���зѺ���ᵡ��ҧ�ѹ�͡� �������һ�Ш��Ѫ��Ź��� �� �Ѫ��ŷ�� 1 ��зѺ����س���� �Ѫ��ŷ�� 2 ��зѺ��Ҥ�ر�Ѻ�ѡ� �Ѫ��ŷ�� 3 ��зѺ��һ���ҷ�Ѻ�ѡ�